Cała monografia dotyka zjawisk, które „nie powinny” istnieć z punktu widzenia idealnego systemu językowego, ale jednak istnieją, na pozór zaburzając go. […] Autor stara się o taki opis zjawiska wielorodzajowości, który nie będzie sprzeczny z ustaleniami poczynionymi na innych obszarach gramatyki. […] wykazuje głęboką świadomość metodologiczną i dobrą orientację w literaturze dotyczącej rodzaju gramatycznego, w różnych jego uwikłaniach, o których daje wyobrażenie spis treści. Można śmiało powiedzieć, że recenzowana praca stawia Piotra Wojdaka w szeregu najlepszych znawców problematyki rodzaju w polszczyźnie.
Wartością publikacji jest omówienie w niej różnych zjawisk związanych z kategorią rodzaju oraz udokumentowanie i usystematyzowanie zjawiska wielorodzajowości w polszczyźnie w postaci obszernego słownika, który stanowi przeważającą część pracy. W rozprawie jest ponadto wiele trafnych obserwacji szczegółowych, a samo spojrzenie na rodzaj w polszczyźnie z perspektywy przyjętej przez autora będzie atrakcyjne dla czytelników zainteresowanych rodzajem i szerzej – gramatyką polską. […] Rozprawa jest w gruncie rzeczy monografią rodzaju gramatycznego w polszczyźnie, ukazanego z perspektywy zjawiska wielorodzajowości.
(z recenzji prof. Mirosława Bańki)
Autor zajął się problemem bardzo ciekawym i trudnym. […]Trzeba podkreślić, że dał wyraz wysokiej świadomości teoretycznej i dobrego oczytania w literaturze językoznawczej, głównie polskiej. […] Przedstawił różne koncepcje opisu systemu rodzajowego w języku polskim, a także – co jest szczególnie wartościowe – różne typy wahań rodzajowych w zbiorze rzeczowników polskich, które prowadzą do dyskusji, czy jakieś wystąpienia polskich słów uznać za należące do jednego leksemu, czy też kilku leksemów. I znalazł wyjście dobre: ostatecznie nie podejmuje takiej decyzji. Terminu leksem stara się w ogóle nie używać. […] Przedmiot swego zainteresowania Piotr Wojdak nazywa jednostką wielorodzajową. To swojego rodzaju konglomerat kilku leksemów mających sporą część form wspólnych lub regularnie zróżnicowanych i to samo znaczenie leksykalne. Trzeba powiedzieć, że jest to wartościowa i ciekawa konstrukcja myślowa.
(z recenzji prof. Zygmunta Saloniego)RNależy zaznaczyć, że rozróżnienie sekcji drugiej i trzeciej ma charakter umowny, gdyż ich zakresy tematyczne nie powinny być rozłączne, ; tłumaczy się genetycznymi powiązaniami między wszystkimi publikacjami sekcji drugiej; jest umowne względne ma uzasadnienie genetyczne
sekcja trzecia stanowi zakresowe dopełnienie sekcji drugiej. Tylko sekcja trzecia zachowuje żywotność; osatnie publikacje z sekcji pierwszej i drugiej siegąją lat – odpowiednio – 2000 i 2005.
RNależy zaznaczyć, że rozdzielenie sekcji drugiej i trzeciej ma charakter umowny. Tłumaczy się genetycznymi powiązaniami między wszystkimi publikacjami sekcji drugiej; jest umowne względne ma uzasadnienie genetyczne
sekcja trzecia stanowi zakresowe dopełnienie sekcji drugiej, która również dotyka zagadnień morfosyntaktycznych. Tylko sekcja trzecia zachowuje żywotność; osatnie publikacje z sekcji pierwszej i drugiej siegąją lat – odpowiednio – 2000 i 2005.
RNależy zaznaczyć, że rozróżnienie sekcji drugiej i trzeciej, których zakresy tematycznie nie powinny być rozłączne, ma charakter umowny; tłumaczy się genetycznymi powiązaniami między wszystkimi publikacjami sekcji drugiej; jest umowne względne ma uzasadnienie genetyczne
sekcja trzecia stanowi zakresowe dopełnienie sekcji drugiej.
Podjęto próbę interpretacji ilościowych stosunków między poszczególnymi grupami tematycznymi jako składnika językowego obrazu świata uczniów. Mimo znacznego udziału niemieckich wpływów leksykalnych zamierzenie to należy oceniać jako metodologicznie nieodpowiedzialne: wszak germanizmy i tak stanowią tylko niewielką część słownictwa slangu uczniowskiego, i to niekoniecznie reprezentatywną pod względem onomazjologicznym. Nawet największe grupy zapożyczeń z poszczególnych języków mają swoiste sprofilowanie tematyczne, które odbiega od „obrazu świata”, jaki wyłania się z proporcji statystycznych panujących w całym systemie leksykalnym.
Rzeczowniki tego ostatniego podrodzaju same w sobie nie są jeszcze wielorodzajowe. Z rodzaju M1 alternacjami rodzajowymi i tak najbardziej wyróżnia się inny podrodzaj – „słaby”.
Formy niemęskoosobowe o znaczeniu metonimicznym (np. dzieło zamiast autora) lub metaforycznym (zwierzęcym) mogą występować także w B. lm. rzeczowników M1+M, a w pewnych potocznych konstrukcjach z przyimkiem są nawet obligatoryjne. Opis podstawowych opozycji rodzajowych w bierniku (głównie lp.) komplikuje się także przez partytywność. Tylko marginalny charakter ma różnica funkcjonalna między M3 i M2 wiązana z pojęciem wyznaczoności.
Rzeczowniki tego ostatniego podrodzaju same w sobie nie są jeszcze wielorodzajowe. W jednostkach wielorodzajowych zaciera się zresztą różnica między podrodzajami M1+M i M1+/–M, a podrodzaj – „słaby” – ma też nad pozostałymi zdecydowaną przewagę liczebną.
Rodzaj M1 podzielono na trzy podrodzaje ze względu na M. lm.: „mocny” (M1+M) – z dominującą formą m1, „słaby” (M1−M) – z jedyną (dominującą) formą −m1, „mieszany” (M1+/−M) – z formami m1 i −m1 o zbliżonym statusie. Rzeczowniki tego ostatniego podrodzaju same w sobie nie są jeszcze wielorodzajowe. Z rodzaju M1 alternacjami rodzajowymi i tak najbardziej wyróżnia się inny podrodzaj – „słaby”.
Formy niemęskoosobowe o znaczeniu metonimicznym (np. dzieło zamiast autora) lub metaforycznym (zwierzęcym) mogą występować także w B. lm. rzeczowników M1+M, a w pewnych potocznych konstrukcjach z przyimkiem są nawet obligatoryjne. Opis podstawowych opozycji rodzajowych w bierniku (głównie lp.) komplikuje się także przez partytywność. Tylko marginalny charakter ma różnica funkcjonalna między M3 i M2 wiązana z pojęciem wyznaczoności.
W jednostkach wielorodzajowych zaciera się różnica między podrodzajami M1+M i M1+/–M; wyodrębnić daje się tylko podrodzaj M1–M (słaby).
W relacjach alternacji rodzajowej zaciera się różnica między podrodzajami M1+M i M1+/–M .
W rodzaju M2 wyróżniono podrodzaj M2pers, który odznacza się brakiem łączliwości z liczebnikiem dwa, semantycznie (płciowo) uwarunkowaną łączliwością z liczebnikami zbiorowymi oraz – mniej regularnie – innymi drugorzędnymi cechami męskoosobowymi. Cechą podrodzaju M2pers, utrudniającą jego identyfikację, jest również niesamodzielność, czyli współtworzenie relacji dwurodzajowości: z F (np. biedota, dzieciaczyna, człowieczyna, dzierżymorda, fujara, gapa, glina, kanalia, klucha i, łajza, miernota, niunia, oferma, ofiara, papla, półsierota, sierota, szmaja, trąba, zawadiaka, znajda ii) lub z M1 (np. ork, dzieciak, przechrzta, sługa, służka, starowinka, szaławiła, tuzrżymorda).
Opis podstawowych opozycji rodzajowych w bierniku (głównie lp.) komplikuje się także przez partytywność. Tylko marginalny charakter ma różnica funkcjonalna między M3 i M2 wiązana z pojęciem wyznaczoności.
Rzeczowniki tego ostatniego podrodzaju same w sobie nie są jeszcze wielorodzajowe. W jednostkach wielorodzajowych zaciera się zresztą różnica między podrodzajami M1+M i M1+/–M, a podrodzaj – „słaby” – ma też nad pozostałymi zdecydowaną przewagę liczebną.
Rzeczowniki tego ostatniego podrodzaju same w sobie nie są jeszcze wielorodzajowe. Co więcej, w jednostkach wielorodzajowych zaciera się różnica między podrodzajami M1+M i M1+/–M, a trzeci podrodzaj – „słaby” – ma też nad pozostałymi zdecydowaną przewagę liczebną.
Rzeczowniki tego ostatniego podrodzaju same w sobie nie są jeszcze wielorodzajowe. Co więcej, w alternacjach rodzajowych zaciera się różnica między M1+M i M1+/–M, a M1−M ma i tak nad nimi zdecydowaną przewagę liczebną.
Rodzaj M1 podzielono na trzy podrodzaje ze względu na M. lm.: „mocny” (M1+M) – z dominującą formą m1, „słaby” (M1−M) – z jedyną (dominującą) formą −m1, „mieszany” (M1+/−M) – z formami m1 i −m1 o zbliżonym statusie. Rzeczowniki tego ostatniego podrodzaju same w sobie nie są jeszcze wielorodzajowe. Z rodzaju M1 alternacjami rodzajowymi i tak najbardziej wyróżnia się inny podrodzaj – „słaby”.
Formy niemęskoosobowe o znaczeniu metonimicznym (np. dzieło zamiast autora) lub metaforycznym (zwierzęcym) mogą występować także w B. lm. rzeczowników M1+M, a w pewnych potocznych konstrukcjach z przyimkiem są nawet obligatoryjne. Opis podstawowych opozycji rodzajowych w bierniku (głównie lp.) komplikuje się także przez partytywność. Tylko marginalny charakter ma różnica funkcjonalna między M3 i M2 wiązana z pojęciem wyznaczoności.
W jednostkach wielorodzajowych zaciera się różnica między podrodzajami M1+M i M1+/–M; wyodrębnić daje się tylko podrodzaj M1–M (słaby).
W relacjach alternacji rodzajowej zaciera się różnica między podrodzajami M1+M i M1+/–M .
W rodzaju M2 wyróżniono podrodzaj M2pers, który odznacza się brakiem łączliwości z liczebnikiem dwa, semantycznie (płciowo) uwarunkowaną łączliwością z liczebnikami zbiorowymi oraz – mniej regularnie – innymi drugorzędnymi cechami męskoosobowymi. Cechą podrodzaju M2pers, utrudniającą jego identyfikację, jest również niesamodzielność, czyli współtworzenie relacji dwurodzajowości: z F (np. biedota, dzieciaczyna, człowieczyna, dzierżymorda, fujara, gapa, glina, kanalia, klucha i, łajza, miernota, niunia, oferma, ofiara, papla, półsierota, sierota, szmaja, trąba, zawadiaka, znajda ii) lub z M1 (np. ork, dzieciak, przechrzta, sługa, służka, starowinka, szaławiła, tuzrżymorda).
Opis podstawowych opozycji rodzajowych w bierniku (głównie lp.) komplikuje się także przez partytywność. Tylko marginalny charakter ma różnica funkcjonalna między M3 i M2 wiązana z pojęciem wyznaczoności.
Ze względu na łączliwość lub brak łączliwości z liczebnikami zbiorowymi – traktowanymi tutaj jako leksemy odrębne w stosunku do liczebników głównych – można wyróżniać po dwa podrodzaje −M1 i N. Podziały te wykazują następujące korelacje semantyczne lub semantyczno-morfologiczne: podrodzaj zbiorowy –M1 oznacza niektóre przedmioty o budowie parzystej (więcej jednak pluraliów tantum o takim znaczeniu podlega kwantyfikacji za pomocą rzeczownika para); podrodzaj zbiorowy N przysługuje zaś przede wszystkim zakończonym na -ę nazwom istot niedorosłych (także nazwom parzystych narządów ciała wśród neutrów). Rozróżnienie zbiorowego i niezbiorowego podrodzaju N jest dyskusyjne ze względu na fakt, że dla niektórych neutrów (innych niż nazwy istot niedorosłych) łączliwość z liczebnikami zbiorowymi – i to nawet tymi najniższymi – bywa nacechowana (archaiczna, por. np. imię). Poza rodzajami N i −M1 łączliwość z liczebnikami zbiorowymi jest albo całkowicie zdeterminowana funkcjonalnie (oznaczanie zbiorów płciowo mieszanych – w rodzaju M1, a także w alternujących ze sobą rodzajach F i M2pers, np. sierota), albo jest indywidualną cechą pojedynczych leksemów (F: płeć, ręka, pierś; M3: naród), poza tym tylko dla męskosobowych pluraliów tantum nie jest fakultatywna w stosunku do łączliwości z liczebnikami głównymi.
Ze względu na łączliwość lub brak łączliwości z liczebnikami zbiorowymi – traktowanymi tutaj jako leksemy odrębne w stosunku do liczebników głównych – można wyróżniać po dwa podrodzaje −M1 i N. W innych rodzajach łączliwość z liczebnikami zbiorowymi jest albo całkowicie zdeterminowana funkcjonalnie (oznaczanie zbiorów płciowo mieszanych – w rodzaju M1, a także w alternujących ze sobą rodzajach F i M2pers, np. sierota), albo jest indywidualną cechą pojedynczych leksemów (F: płeć, ręka, pierś; M3: naród), poza tym tylko dla męskosobowych pluraliów tantum nie jest fakultatywna w stosunku do łączliwości z liczebnikami głównymi.
Zakres wielorodzajowości zależy od klasyfikacji rodzajów rzeczownika. Jako podstawę do orzekania tego zjawiska przyjęto rozróżnienie pięciu klas dystrybucyjnych o wystarczających cechach dystynktywnych w niezleksykalizowanych związkach zgody biernikowej z przymiotnikiem (rodzaje podstawowe). Dodatkowo wyróżniono rodzaje wtórne jako klasy dystrybucyjne tych rzeczowników o niepełnym zakresie paradygmatu, dla których niemożliwe jest jednoznaczne określenie któregoś z rodzajów podstawowych (zwłaszcza niemęskoosobowe pluralia tantum).
Rzeczowniki, które z racji swej paradygmatycznej defektywności nie mogą być jednoznacznie zaliczone do żadnego z rodzajów podstawowych, lecz fragmentarycznie (na tyle, na ile istnieją) pasują do więcej niż jednego rodzaju podstawowego, wyznaczają rodzaje wtórne (najważniejszym z nich jest rodzaj niemęskoosobowy). Zrezygnowano z wyróżniania odrębnych rodzajów dla pluraliów tantum
[alternatywa wobec akapitu powyżej, wykorzystać, jeśli będzie dopisany akapit poniżej, o rodzajach typu p] Dodatkowo wyróżniono rodzaje wtórne jako klasy dystrybucyjne tych rzeczowników o niepełnym zakresie paradygmatu, dla których nie można jednoznacznie określić żadnego z pięciu rodzajów podstawowych (najważniejszym rodzajem wtórnym jest rodzaj niemęskoosobowy pluraliów tantum, np. sanie, wakacje; rzeczownikowi o szczątkowym paradygmacie ręku przysługuje rodzaj nieżeński, −F).
